Türkçe'ye ‘Halkoylaması’ şeklinde çevrilen ve Latince kökenli bir kelime olan ‘Referandum’, ‘Bir sorun ya da bir yasama işlemi hakkında vatandaşların oyuna başvurulması* yöntemidir.

Referandumun ilk uygulamalarına, Eski Yunan ve erken demokrasilerde, modern uygulamalarının ilk biçimlerine ise Ortaçağ’da İsviçre kantonlarında rastlıyoruz. (Ş.A. Bozatay)

Ancak yarı doğrudan demokrasinin araçlarından biri olan bu yöntemin iktidar tarafından güven oylamasına dönüştürülmesi ihtimali, parlamento ve hükümetlerin zayıflatılması ve halkın siyasal konulardan tam olarak haberdar olmadan ‘evet’ ya da ‘hayır’ demek durumunda bırakılması gibi sakıncaları da daima mevcuttur.**

Ülkemizde çok partili hayata geçildikten bugüne toplam 7 referandum örneği yaşanmıştır.

Konu başlıklarına göre Türkiye geneli ve Bingöl sonuçlarına baktığımızda;

1- Cumhuriyet tarihindeki ilk halkoylaması 1961’de yapılır. 27 Mayıs askeri müdahalesi sonrası 1924 anayasası askıya alınır. Yeni bir anayasa hazırlanır ve darbeden 13 ay 13 gün sonra 9 Temmuz 1961’de sandığa gidilir.

Referanduma ülke genelinde yüzde 81 oranında katılım sağlanır.  1961 Anayasası, ülke genelindeki yüzde 38,3 “Hayır" oyuna karşılık, yüzde 61,7 ‘Evet’ oyları ile kabul edilir. Bu halkoylaması için düşülecek notlardan biri şudur: Asker gölgesinde yapıldığı halde halkoylamasına katılan seçmenin yüzde 40’a yakını yeni Anayasaya ‘Hayır’ demiştir. Bu davranışın ardında, anayasa yapımında, halkın geniş bir çoğunluğunu temsil eden DP çizgisinin dışlanmış olması, bu sebeple ulusal uzlaşının sağlanamaması, ayrıca propaganda ve oylama koşullarının 1982 referandumuna kıyasla daha serbest oluşu gibi sebepler vardır.*** Devam eden Yassıada yargılama süreçlerinin de süreci bu yönde etkilediği söylenebilir.

1961 Anayasasına en fazla ‘Hayır’ oyu yüzde 58,2 oranıyla Kütahya’dan çıkar. ‘Hayır’ oyları genel olarak en fazla Ege bölgesinden çıkarken ‘Evet’ oyları da Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dan çıkar. Mardin yüzde 97,7 ‘Evet’ oranıyla birinci sırada yer alır.****

Referanduma katılımın yüzde 88,3 oranında gerçekleştiği Bingöl'de ise seçmen yüzde 20,4 ‘Hayır’ oyuna karşılık yüzde 79,6 oranı ile yeni Anayasaya ‘Evet’ demiştir. Bingöl’de yeni anayasanın Türkiye ortalamasının oldukça üstünde yüzde 80’e yakın bir oranla kabul edilmesi dikkat çekicidir. Bu oran Doğu ve Güneydoğu illeri arasında 11. sıraya tekabül eder. Hem seçime katılım oranı hem de ‘evet’ oylarının oranı açısından Türkiye ortalamasının üstünde çıkan bu sonuçta DP ardılı partilerden YTP’nin Bingöl’de yaptığı propagandanın etkisi olduğu söylenebilir.  

Tablo 1: Bingöl’de 9 Temmuz 1961 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

2- Bir darbeler coğrafyası olan ülkemizdeki ikinci halkoylaması da yine bir askeri müdahale sonrasında yapılır. 12 Eylül 1980 tarihinde yönetimi ele alan asker, selefleri misali önce eski anayasayı yani 1961 anayasasını askıya alır. Daha sonra da Kurucu Meclise hazırlatılan yeni anayasa 7 Kasım 1982’de halkoylamasına sunulur. 

Kenan Evren’in cumhurbaşkanlığına ‘Evet’ ile yeni anayasaya ‘Evet’i birleştiren halkoylamasına ülke genelinde yüzde 91,37 oranında ‘Evet’, yüzde 8,63 oranında da ‘Hayır’ oyu çıkar. Böylece yeni Anayasa kabul edilir ve Anayasanın geçici 1. Maddesi gereği MGK Başkanı Org. Kenan Evren de “Cumhurbaşkanı” sıfatını kazanır. Askeri idarenin bir kez daha tercih istikameti gösterdiği ikinci halkoylamasına yüzde 91 oranında katılım sağlanır. İki sebepten dolayı 1982 Anayasası’nın halkoyuna sunulmasının gerçek bir halkoylaması olmadığı görüşü ileri sürülebilir. Birincisi, seçmen askeri yönetim ve yeni anayasa arasındaki gerilim hattı üzerinden tercih geliştirme ikilemi ile sandığa gitmiştir. İkincisi, askeri yönetim tarafından açıkça ‘Evet’ tercihi yönünde propaganda yapılarak seçmen baskılanmış, alternatif propaganda süreci yaşanmamıştır.  

Bingöl’de referanduma katılım oranı yüzde 89,3 düzeyinde gerçekleşir. Sandıklardan yüzde 77 oranında ‘Evet’, yüzde 23 oranında da ‘Hayır’ oyu çıkar. 1982 Anayasasına yüzde 25 oranı ile ülke genelinde en fazla Diyarbakır ilinden ‘Hayır’ oyu çıkarken Bingöl bu sıralamaya göre en fazla ‘Hayır’ oyunun çıktığı ikinci il olur. Nüfus oranları açısından bakıldığında ise Bingöl yeni anayasaya en fazla ‘Hayır’ oyu veren birinci ildir. Sonuç olarak şu söylenebilir: yüzde 77 ‘Evet’ oranı ile Bingöllü seçmen bir yandan askeri yönetimin bitmesi yönünde irade beyan ederken diğer yandan yüzde 23’lük bir ‘Hayır’ oranıyla da askerin yaptığı anayasaya karşı olumsuz tutumunu beyan etmiş ve bir referandum üzerinden iki mesaj vermiştir.

Tablo 2: Bingöl’de 7 Kasım 1982 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

3- Üçüncü halkoylaması 5 Eylül 1987’de yapılır. Bu referandum Cumhuriyet tarihinde Anayasa maddelerinin değişikliği için yapılan ilk örnektir. Bu referandumun konusu ise 1982 anayasasına konulan siyasi yasakların kaldırılmasıdır. ANAP dışında tüm partilerin desteklediği halkoylamasına yüzde 93,6 katılım olur ve ülke genelindeki yüzde 50,14 ‘Evet’ oyları ile siyasi yasaklar kalkar.

Bingöl’de referandum sonuçları ülke genelinden farklı çıkar. İktidarın ‘Hayır’, muhalefetin ‘Evet’ dediği referandumda Bingöllü seçmen, yüzde 48,13 ‘Evet’ oylarına karşı yüzde 51,87 oranındaki ‘Hayır’ oyları ile bir anlamda iktidarın yanında yer almış, siyasi yasakların kalkmaması yönünde irade beyan etmiştir. Referanduma katılım oranı ise yüzde 95,2 oranında gerçekleşir.

Tablo 3: Bingöl’de 6 Eylül 1987 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

4- 25 Eylül 1988’de yapılan dördüncü referandumun konusu ise Mart 1989’da yapılacak olan yerel seçimleri Kasım 1988’e alarak erken yerel seçim yapmaktır. ANAP bu konuyla ilgili olarak mecliste kanun değişikliği yapsa da yeterli sayıya ulaşılamaz ve referanduma gitme kararı alınır. Başbakan Turgut Özal’ın muhalefeti hazırlıksız yakalama planı kapsamında yapılan 25 Eylül 1988 tarihli referandumdan ülke genelinde yüzde 65 ‘Hayır’, yüzde 35 ‘Evet’ oyu çıkar. Katılım oranının yüzde 90 olduğu referandum sonuçlarına göre yerel seçimler erken bir tarihe alınmaz ve zamanında yapılır. Böylece ülke tarihinde ilk kez bir halk oylaması olumsuz (Hayır) olarak sonuçlanır.

Bingöllü seçmen de ülke geneli ile aynı istikamette tercihte bulunur ve yüzde 64 'Hayır', yüzde 36 'Evet' oyları ile yerel seçimlerin erken yapılması konusunda olumsuz fikir beyan eder. Referanduma katılım oranı yüzde 90,1 oranında gerçekleşir.

Tablo 4: Bingöl’de 25 Eylül 1988 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

5- 21 Ekim 2007’de beşinci referandum yapılır. Bu referandum Türkiye’de anayasa değişikliği kapsamında yapılan üçüncü referandumdur. ‘Milletvekili genel seçimlerinin beş yılda değil, dört yılda bir yapılması; TBMM’nin seçimler dahil yapacağı bütün işlerde toplanma ve karar alma konusu ile Cumhurbaşkanının görev yılının yedi yıldan beş yıla indirilmesi, halk tarafından seçilmesi ve ikinci defa seçilebilmesi’ konularında değişiklik yapılması hususu halkın oyuna sunulur. 31 Ekim 2007 tarihli resmi gazetede yayımlanan referandum sonuçları şu şekildedir: Ülke genelinde referanduma katılım oranı yüzde 67,51 düzeyinde gerçekleşmiştir ki bu oran en düşük katılım oranıdır.  "Evet" oylarının geçerli oylara oranı yüzde 68,95; "Hayır" oylarının geçerli oylara oranı da yüzde 31,05 olarak gerçekleşmiş, buna göre anayasa değişikliği kabul edilmiştir.

Bingöllü seçmen bu referandumda yüzde 95,81’lik bir oranla ‘Evet’, yüzde 4,2’lik bir oranla da ‘Hayır’ yönünde oy kullanır. Görüldüğü üzere seçmen, yaklaşık yüzde 27’lik bir fark ile Türkiye ortalamasının üzerinde anayasa değişikliğine ‘Evet’ demiştir. Bu oran aynı zamanda iller arasında çıkan en yüksek 'Evet' oranıdır.  Referanduma katılım oranı da yüzde 79,8 ile Türkiye ortalamasın üstünde  gerçekleşir.

Tablo 5: Bingöl’de 21 Ekim 2007 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

6- 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan altıncı referandum ile 26 maddelik geniş kapsamlı bir anayasa değişikliğine gidilir. Ancak bu referandumda, “Evet” ve “Hayır” kampanyaları, değişiklik paketinin içeriğini gölgede bırakarak, süreci siyasal kutuplaşmaya götüren bir havada gerçekleşir. Referandum öncesinde AK Parti “politikada ordunun etkisinin sonu” propagandasını yaparken BDP referandumu boykot çağrısı yapar ve Doğu ve Güneydoğudaki seçmenin çoğunluğu sandığa gitmez. ‘Yetmez ama evet’ sloganının damga vurduğu referandum sonuçlarına göre ülke genelinde yüzde 42.12 “hayır” oylarına karşılık yüzde 57,88 “evet” oyları ile değişiklik kabul edilir.

BDP’nin referandumu boykot kararı Hakkari, Şırnak Batman ve Diyarbakır gibi illerde etkili olurken (YSK) aynı sonuçlar Bingöl’de gözlenmez. Bingöllü seçmen yüzde 76,9 gibi yoğun bir katılımla sandığa gider ve Ağrı’dan sonra anayasa değişikliğine en fazla destek veren ikinci il olur.  Geçerli oyların yüzde 95,25’i ‘evet’,  yüzde 4,75’i de ‘hayır’ yönünde kullanılır.

Tablo 6: Bingöl’de 12 Eylül 2010 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

7- 16 Nisan 2017’de yapılan son referandum ile 18 maddelik anayasa değişikliğine gidilir. Değişiklik önerileri arasında, 'milletvekili sayısının 550’den 600’e çıkarılması, milletvekili seçilebilme yaşının 25'ten 18'e indirilmesi, Cumhurbaşkanı seçilen kişinin partisiyle ilişiğinin kesilmemesi, Cumhurbaşkanlığına, siyasi parti grupları, en son yapılan genel seçimlerde toplam geçerli oyların tek başına veya birlikte en az yüzde 5'ini alan partiler ile en az 100 bin seçmen aday gösterebilmesi, Cumhurbaşkanı yardımcılarının ve bakanların cumhurbaşkanı tarafından atanması ve görevden alınması, TBMM genel seçimi ile cumhurbaşkanı seçiminin birlikte gerçekleştirilmesi' gibi konular vardır. Ülke genelinde yüzde 51,18 ‘evet’, yüzde 48,82 ‘hayır’ oyu kullanılır ve değişiklikler kabul edilir.

Bingöl genelinde referandum için 694 sandık kurulur ve referanduma yüzde 78,34 oranında katılım gerçekleşir. Referandum sonuçlarına göre Bingöllü seçmen anayasa değişikliğine yüzde 72,57 oranında ‘evet’, yüzde 27,43 oranıyla da ‘hayır’ yönünde oy kullanır. Bu sonuçlarla Bingöl, Türkiye genelinde en yüksek ‘evet’ oyu çıkan 10. il olur.

Tablo 7: Bingöl’de 16 Nisan 2017 Anayasa Değişikliği Halkoylaması Sonucu (YSK)

Özetlersek;

Türkiye’de bugüne kadar 7 referandum yapılmıştır. Bunlardan ilk ikisi 1961 ve 1982 anayasaları için, diğerleri ise anayasa maddelerinde değişiklik amacıyla gerçekleşmiştir. 1988 yılında yapılan referandumdan ‘hayır’, diğerlerinden ise ‘evet’ sonuçları çıkmıştır. En yüksek katılım oranı siyasi yasakların kaldırılması için yapılan referandumda (1987-93,6) gerçekleşirken en düşük katılım oranı da Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi için yapılan referandumda (2007-yüzde 67,5) gerçekleşmiştir.

Bingöl’ün referandum karnesine baktığımızda;

1961 anayasası için yapılan referandumda ülke ortalamasının üzerinde bir oranla (yüzde 88,3) yeni anayasaya ‘Evet’ denmiştir. 1982 referandumunda yeni Anayasa için verdiği yüzde 23 ‘Hayır’ oyları ile nüfus oranı açısından en fazla ‘Hayır’ diyen il olmuştur. 1987 yılında yapılan siyasi yasakların kaldırılması dışındaki tüm referandumlarda ülke geneli ile aynı yönde oy kullanılmıştır. Bu referandumda Türkiye çok az bir farkla da olsa (yüzde 50,14) yasakların kalkması yönünde oy kullanırken Bingöllü seçmen yüzde 51,87 oy oranıyla yasakların devam etmesi yönünde tercih kullanmıştır. Bu referandumu ilginç kılan bir diğer ayrıntı da katılım oranının en fazla (yüzde 95,2) olduğu referandum olmasıdır. En düşük katılımın olduğu referandum ise yüzde 76,9 oranı ile 2010 yılında yapılan Anayasa maddelerinin değişikliği hakkındaki referandumdur. Bingöllü seçmen en fazla 2007 referandumunda yüzde 95,81 ‘Evet’ oyu kullanmış ve Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi değişikliğini desteklemiştir. Bu oran aynı zamanda Türkiye genelindeki en yüksek ‘Evet’ oranıdır. 2010 yılında yapılan referandumda ise Ağrı’dan sonra en fazla ‘Evet’ (yüzde 95,25) diyen ikinci il olmuştur. En düşük ‘Evet’ oranı ise yüzde 72,57 oranı ile 2017 referandumudur. Ancak yakından bakıldığında bu oranın hem Türkiye ortalamasının 20 puan üstünde olması hem de iller sıralamasında 10. olması, oranı nitel açıdan değerli kılmaktadır.